زمان تقریبی مطالعه: 27 دقیقه
 

تهذیب المنطق و الکلام (کتاب)




تهذیب المنطق و الکلام تفتازانی، رساله‌ای است مشهور از تفتازانی در منطق و کلام که به زبان عربی نوشته شده است.

فهرست مندرجات

۱ - مؤلف
۲ - معرفی اجمالی
۳ - همراهی منطق و کلام
۴ - روش تدوین
       ۴.۱ - چینش مطالب
۵ - حاشیه‌ها و شرح‌های تهذیب المنطق
       ۵.۱ - شرح جلال‌الدین دوانی
       ۵.۲ - حاشیه ملاعبدالله
       ۵.۳ - حاشیه ملاعلی‌رضا تجلی
       ۵.۴ - شرح فارسی شهرستانی
       ۵.۵ - شرح محمود نیریزی
       ۵.۶ - شرح فارسی لاهیجی
       ۵.۷ - حواشی و شروح دیگر
۶ - بخش کلام
       ۶.۱ - ساختار و ابواب
              ۶.۱.۱ - باب اول
              ۶.۱.۲ - باب دوم
              ۶.۱.۳ - باب سوم
              ۶.۱.۴ - باب چهارم
              ۶.۱.۵ - باب پنجم
              ۶.۱.۶ - باب ششم
       ۶.۲ - نقد آراء و ادله معتزله
       ۶.۳ - نقد آراء و ادله امامیه
       ۶.۴ - شروح تهذیب الکلام
۷ - فهرست منابع
۸ - پانویس
۹ - منبع

۱ - مؤلف


تألیف سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی، متکلم و منطقی و فقیه و ادیب سده هشتم می‌باشد.

۲ - معرفی اجمالی


این رساله با همه فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده، و بر آن شرح‌ها و حواشی فراوان نوشته شده است. تفتازانی این اثر را در ۷۸۹ق/۱۳۸۷م به پایان رساند.
[۱] حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۵۱۶.    
همچنان‌ که در مقدمه آمده است، وی تهذیب را برای پسرش نوشته و از این‌رو از ابتدا نگارش آن به قصد تعلیم بوده است.
[۲] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب المنطق، ج۱، ص۱۱ـ۱۳، در ملاعبداللّه بن حسین یزدی، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
نام کامل این رساله غایة تهذیب الکلام فی تحریر المنطق و الکلام و تقریب المرام من تقریر عقاید الاسلام بوده، و تفتازانی در آغاز کتاب، آن را راهنمایی برای طالبان حقیقت و آگاهی معرفی کرده است.
[۳] تفتازانی، مسعود، تهذیب المنطق، ص۱۱-۱۲، ضمن الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم، ۱۳۶۳ش.
ملاعبداللّه در شرح عبارت «فی تحریر المنطق و الکلام» می نویسد که کلمه «تحریر» دالّ بر خالی بودن بیان از حشو و زوائد است.
[۴] ملاعبدالله بن حسین یزدی، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، ج۱، ص۱۱، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

تفتازانی در این چکیده مباحث منطقی و کلامی، با حذف زواید، اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار مجالی فراخ برای تهیه متون گسترده‌تری براساس این اثر فراهم ساخته است.

۳ - همراهی منطق و کلام


دیگر ویژگی مهم تهذیب همراهی دو موضوع منطق و کلام است که باید آن را از پیامدهای توجه متکلمان به منطق و فلسفه دانست، چرا که در این دوره، برخلاف سنت کلامی متقدم، جایگاه منطق و تا حدودی فلسفه ارسطویی تثبیت شده بود.
[۵] معصومی، ‌همدانی، حسین، میان فلسفه و کلام، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۵، معارف، تهران، ۱۳۶۵ش، دوره سوم، شم‌ ۱.
پیش از تفتازانی، همنشینی علم کلام با مباحث امور عامه فلسفی در متن واحد سابقه داشته است که از آن جمله می‌توان به المحصل فخرالدین رازی، المقاصد خود تفتازانی و المواقف قاضی عضدالدین ایجی اشاره کرد. با این‌همه، بخش‌های فلسفی این متون هیچ‌یک به عنوان اثر مستقل موردنظر نبوده‌اند. بنابراین کار تفتازانی را با توجه به تعلیمی بودن اثر می‌توان شیوه‌ای جدید و گواه این دانست که از دیدگاه او، منطق ابزاری معتبر و کارآمد برای همه کسانی است که قدم در راه یادگیری روش‌های استدلالی و جدلی علم کلام می‌نهند. وجود این دیدگاه درباره نسبت منطق با کلام موجب می‌شده است که در برخی تحریرهای آموزشی دیگر، کلیات این دو رشته را در متن واحدی بگنجانند، چنان‌که دو اثر مجزای تجرید المنطق و تجرید الکلام از خواجه نصیرالدین طوسی (د ۶۷۲ق) در منظومه‌ای واحد تلخیص شده‌اند.
[۶] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۲۴، ص۳۹۷-۳۹۸.    


۴ - روش تدوین


تهذیب المنطق به لحاظ شیوه تألیف، از آن گونه کتاب‌های منطقی به شمار می‌آید که ساختاری دو بخشی شامل معرف و حجت یا تصور و تصدیق دارند. این روش تدوین را نخست ابن‌سینا در بخش منطق کتاب الاشارات و التنبیهات به کار گرفته است.
[۷] فرامرز قراملکی، احد، الاشارات و التنبیهات، سرآغاز منطق دو بخشی، ج۱، ص۳۹ بب‌ ، آینه پژوهش، تهران، ۱۳۷۳ش، س ۴، شم‌ ۶.
پس از آن و پیش از تفتازانی، آثار دیگری چون مطالع ارموی و الشمسیه نجم‌الدین کاتبی نیز با همین سیاق تألیف شده‌اند و تأثیر آن‌ها را بر تهذیب المنطق در ترتیب و محتوای مطالب می‌توان مشاهده کرد.

۴.۱ - چینش مطالب


تفتازانی از آن‌جا که نظام دو بخشی را برای تدوین کتابش انتخاب کرده است، مقدمه را با تقسیم علم به حصولی و حضوری می‌آغازد و سپس از مفهوم تصور و تصدیق برای توضیح چیستی علم منطق استفاده می‌کند و آن‌گاه مباحث منطقی تهذیب را در دو مقصد کلی تصورات و تصدیقات، در ۱۱ فصل، سامان می‌دهد که با مبحث الفاظ آغاز می‌شود و به روش آثار مشابه با فصل جداگانه‌ای در صناعات خمس پایان می‌یابد. وی خاتمه‌ای نیز مشتمل بر رئوس ثمانیه بر کتاب افزوده است که در این بخش از اجزاء علوم و مبادی آن‌ها یاد می‌کند و مقدمات روش‌شناختی عام را برای دانش‌های مختلف توضیح می‌دهد. مدرسان و علمای معاصر و متأخر تفتازانی، از تهذیب المنطق بسیار استقبال کرده‌اند. این کتاب در حوزه‌ها و مدارس سنّتی از رایجترین متون درسی بوده است.
[۸] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۶.    
[۹] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۰.    
[۱۰] ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۱] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب المنطق، ج۱، ص۱۱ـ۱۳، در ملاعبداللّه بن حسین یزدی، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.


۵ - حاشیه‌ها و شرح‌های تهذیب المنطق


برخی از حاشیه‌ها و شرح‌های تهذیب المنطق به حدی اهمیت یافته‌اند که بر خود آن‌ها با چند واسطه نیز حاشیه‌هایی نوشته شده است.
[۱۲] حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۵۱۶.    
[۱۳] تبریزی، علی، مرآة الکتب، ج۵، ص۲۱-۲۷، به کوشش محمدعلی حائری، قم، ۱۳۸۰ش.
متن فشرده تهذیب در ضمن نسخه‌ها و چاپ‌های شروح و حواشی آمده است. تهذیب المنطق در ایران و هند بار‌ها به چاپ رسیده و به اردو و فارسی نیز ترجمه شده است.
[۱۴] مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۱۴۵۹، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
[۱۵] ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، ج۱، ص۱۶ـ ۱۷، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۶] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۶۱۸ـ ۶۱۹، تهران ۱۳۷۹ش.
مهم‌ترین این آثار بدین‌قرارند:

۵.۱ - شرح جلال‌الدین دوانی


شرح جلال الدین دوانی که «عُجاله»، «نخود فولاد» و «نقط فولاد» نیز نامیده شده و از آن نسخه های متعددی موجود است.
[۱۷] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۶.    
[۱۸] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۴.    
[۱۹] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۳.    
[۲۰] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۱۸، ج ۵، تهران ۱۳۴۵ ش.
این شرح بارها از جمله در ۱۲۶۴، ۱۲۹۳ و ۱۲۹۴ق در لکهنو به چاپ رسیده است.
[۲۱] رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۳۶، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
کسانی بر این شرح نیز حاشیه‌هایی نوشته‌اند که از جمله میرسیدشریف جرجانی، ابوالفتح مخدوم شریفی، میرزاهد هروی با عنوان الحاشیة الزاهدیة الجلالیة، غیاث‌الدین منصور دشتکی، ملاعبدالله ابن حسین یزدی با عنوان الخرارة فی شرح العجالة و عبدالحی لکهنوی، سیدحسین خلخالی، ابوالفتح حسینی و ابوالحسنات محمد عبدالحی
[۲۲] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۹ ۶۰.    
[۲۳] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۷، ص۱۴۵.    
[۲۴] رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۲، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
[۲۵] رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۹، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
[۲۶] حسینی هروی، محمدزاهد بن محمداسلم، شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق و تعلیقاته، ج۱، ص۲۹، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
[۲۷] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۲۰۵، تهران ۱۳۷۹ش.
را می‌توان نام برد.
[۲۸] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۹-۶۰.    
[۲۹] GAL، ج۲، ص۲۷۹.
[۳۰] GAL، S، ج۲، ص۳۰۲-۳۰۳.
برخی از این حواشی همراه با شرح دوانی در چاپ‌های مختلف انتشار یافته‌اند.

۵.۲ - حاشیه ملاعبدالله


حاشیه ملاعبدالله بن شهاب‌الدین یزدی (د ۹۸۱ق)، به زبان عربی، که همچون شرحی نسبتاً مفصل و از مشهورترین حواشی تهذیب است و از دیرباز به ویژه در حوزه‌های علمی ایران و شبه قاره هند از متون درسی مهم به شمار می‌رفته است. بر این اثر، حاشیه‌های فراوانی نوشته‌اند که از آن میان می‌توان حاشیه‌های عبدالرزاق لاهیجی، میرزا محمدعلی قراچه داغی، ملانظرعلی گیلانی و میرزا علیرضا تجلی را نام برد.
[۳۱] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۶۰-۶۳.    
[۳۲] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۳.    
[۳۳] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۲، ص۲۴۶۶ـ۲۴۶۷، تهران ۱۳۷۹ش.
[۳۴] ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، ج۱، ص۱۶ـ ۱۷، تهران ۱۳۶۳ش.
[۳۵] مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۲، ستون ۱۷۰۸، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
حاشیه ملاعبدالله بارها همراه برخی از حواشی آن به چاپ رسیده است، از جمله چاپ‌های سنگی ۱۲۴۳ق در کلکته، ۱۸۷۷م در لکهنو، و ۱۲۶۸، ۱۲۸۷ و ۱۳۲۳ق در تهران. از میان چاپ‌های متعدد جدیدتر می‌توان چاپ انتقادی قم (۱۳۶۳ش) را ذکر کرد که شامل منتخبی از حواشی این متن است. ملاعبدالله یزدی شرح دیگری نیز بر تهذیب به فارسی داشته که آقابزرگ تهرانی نسخه‌هایی از آن را برشمرده است.
[۳۶] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۱-۱۶۲.    


۵.۳ - حاشیه ملاعلی‌رضا تجلی


حاشیه ملاعلی‌رضا تجلی که آن را برای شاگرد خود میرزا ابراهیم خان نگاشت. این حاشیه همراه حاشیه ملاعبداللّه در ۱۲۶۸ در تهران به چاپ رسیده است.
[۳۷] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۶۱.    
[۳۸] مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۲، ستون ۱۷۰۸، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
[۳۹] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۶۰۸ـ۶۰۹، تهران ۱۳۷۹ش.


۵.۴ - شرح فارسی شهرستانی


شرح فارسی محمد بن محمود حسینی شهرستانی که در لکهنو (۱۸۷۷م)، و در کانپور (۱۹۱۵م) انتشار یافته است.

۵.۵ - شرح محمود نیریزی


شرح محمود نیریزی شیرازی که منصور دشتکی ارزش آن را ستوده است. نسخه‌ای خطی از این شرح در کتابخانه آستان قدس نگهداری می‌شود.
[۴۰] آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۳۵.


۵.۶ - شرح فارسی لاهیجی


شرح فارسی ملاعبدالرزاق لاهیجی (د ۱۰۵۱ق)، که نسخه خطی آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
[۴۱] مرکزی، خطی، ج۳، ص۶۱.
این شرح به لحاظ شیوه نزدیک به حاشیه ملاعبداللّه است.
[۴۲] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۱.    


۵.۷ - حواشی و شروح دیگر


از دیگر حاشیه‌نویسان یا شارحان بخش منطق تهذیب تفتازانی، این کسان را نیز می‌توان نام برد احمد بن یحیی مشهور به حفید تفتازانی، محمد بن سلیمان کافیجی
[۴۳] GAL، ج۲، ص۲۷۸.
، حیدرقلی‌خان سردار کابلی،
[۴۴] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۱.    
امیرنظام‌الدین عبدالحی جرجانی،
[۴۵] آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۳۵.
و هبةالله حسینی معروف به شاه میر.
[۴۶] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۴.    
[۴۷] آستان قدس، فهرست، ج۴، ص۳۷۰-۳۷۲.
[۴۸] آستان قدس، فهرست، ج۴، ص۳۹۴-۳۹۵.
[۴۹] مرکزی، خطی، ج۳، ص۳۵-۳۸.
[۵۰] GAL، ج۲، ص۲۷۸-۲۸۰.
[۵۱] GAL، S، ج۲، ص۳۰۲-۳۰۳.
صفی الدین تفتازانی نوه بزرگ مؤلف تهذیب، میرزاجان شیرازی شاگرد دوانی، عصام الدین اسفراینی، عبدالحی حسینی و عبیداللّه بن فضل اللّه خبیصی نیز بر آن شروحی نگاشته‌اند.
[۵۲] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۶.    
[۵۳] رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۱، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
[۵۴] رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۷، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
[۵۵] رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۵۱، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
[۵۶] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۳ ۵۴.    
[۵۷] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۰۱۶۵.    

از مباحث کتاب تهذیب المنطق، فصل مربوط به ضابطه اشکال چهارگانه قیاس، موردتوجه خاص نیز قرار داشته، و بر آن حاشیه‌های جداگانه‌ای نوشته شده است.
[۵۸] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۴.    
[۵۹] آستان قدس، فهرست، ج۴، ص۳۹۷.


۶ - بخش کلام


تفتازانی بخش کلام از کتاب تهذیب المنطق و الکلام را در ۶ باب، با موضوعاتی مشابه مقصدهای شش‌ ‌گانه کتاب المقاصد خود، تنظیم کرده است، چنان که تهذیب الکلام در واقع مختصر المقاصد فی علم الکلام خود تفتازانی است و مباحثی در امور عامه و الاهیات به مذاق کلامی اهل سنّت دارد.
[۶۰] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۵.    
اما به جهت همین ویژگی در برخی مراکز درسی قدیم بیش‌تر موردتوجه بوده است.

۶.۱ - ساختار و ابواب


تفتازانی علاوه بر استناد به قرآن و سنّت، با استفاده از استدلال و اسلوب فلسفی به حل شبهات و مشکلات کلامی پرداخته است. ساختار و ترتیب مطالب تهذیب الکلام همانند المقاصد است. تهذیب الکلام شش باب دارد:

۶.۱.۱ - باب اول


درباره مبانی معرفت شناختی علم کلام و مباحثی از قبیل تعریف علم کلام و موضوع و غایت آن
[۶۱] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۷ـ۳۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۱.۲ - باب دوم


در هشت فصل و دو خاتمه، در باره برخی مطالب متعلّق به امور عامه و مبانی وجودشناختی در علم کلام، مباحثی در باره وجود و عدم و ماهیت و لواحق وجود و ماهیت از قبیل تعیّن، وجوب و امتناع و امکان، حدوث و قدم، وحدت و کثرت و علیت و معلولیت
[۶۲] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۳۳ـ۱۶۴، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۱.۳ - باب سوم


در هفت فصل، شامل مباحث کلی در باره اعراض، همچون قائم به نفس نبودن عرض، امتناع انتقال آن به محل دیگر، عدم جواز قیام عرض به عرض، عدم بقای عرض در دو زمان و بحث در باره کمّ و کیف و أین و اضافه.
[۶۳] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۱۶۷ـ۲۸۰، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۱.۴ - باب چهارم


در شش فصل و یک مقاله و چند بخش فرعی، در باره جواهر، از جمله جوهر جسم و اقسام و احکام آن و نیز جزء لایتجزّا و جوهر نفس و جسمانیت آن و تجرد عقل.
[۶۴] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲ـ۱۰۳، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۱.۵ - باب پنجم


در باره مباحث الاهیات در سیزده فصل و دو خاتمه و چند بخش فرعی، مشتمل بر برهان حدوث ذوات برای اثبات صانع، صفات سلبی واجب از قبیل نفی ترکیب و تحیّز و اتحاد و حلول و نفی قیام حوادث به ذات حق، صفات ثبوتی واجب از جمله قدرت و علم و حیات و اراده و سمع و بصر و کلام ، بحث قدیم بودن کلام نفسی، زیادت صفات واجب بر ذات او، جواز رؤیت خدا، کاسب بودن انسان در افعال ارادی، حسن و قبح شرعی، جواز تکلیف مالایطاق، تعلیل برخی از افعال حق به اغراض، رزق، تسعیر و اجل.
[۶۵] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۰۳ـ۲۲۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۱.۶ - باب ششم


با عنوان سمعیات، در باره مباحثی است که یا به نقل و سمع متوقف است مانند مباحث معاد و ایمان و کفر، یا مباحثی که سمع بر آن‌ها متوقف است، مانند نبوت.
[۶۶] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۲۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۲ - نقد آراء و ادله معتزله


تفتازانی در تهذیب الکلام ضمن بیان آرای کلامی اهل سنّت، به نقل و گاهی نقد آرا و ادله معتزله پرداخته است، از جمله به تفسیر قدرت،
[۶۷] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۲۳۹ـ۲۴۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
مبحث جسم،
[۶۸] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
صفات خدا و عدم زیادت آن‌ها بر ذات،
[۶۹] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۲۰ـ۱۲۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
قادر نبودن خدا بر انجام دادن قبایح،
[۷۰] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۳۰، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
حدوث کلام،
[۷۱] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۴۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
افعال ارادی انسان،
[۷۲] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۶۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
[۷۳] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۷۸، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
عدم جواز تکلیف مالایطاق،
[۷۴] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۰۰، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
حسن و قبح عقلی،
[۷۵] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۹۴، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
تعلیل افعال خدا به اغراض،
[۷۶] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۰۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
رزق،
[۷۷] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۱۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
واجب دانستن برخی افعال از جمله لطف بر خداوند،
[۷۸] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۱۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
عدم جواز عفو کبایر بدون توبه
[۷۹] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۷۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
و بحث توبه.
[۸۰] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۷۸ـ۲۷۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۳ - نقد آراء و ادله امامیه


او همچنین آرای امامیه را بویژه در مبحث امامت نقل و نقد کرده
[۸۱] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۴ـ۷، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
[۸۲] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
و به تقریر اندیشه‌ها و استدلال‌های فلاسفه و نقد آن‌ها در بعضی مباحث پرداخته است، از جمله مباحث وجود و ماهیت،
[۸۳] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۴۰ـ ۴۵، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
حدوث و قدم،
[۸۴] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۱۱۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
جسم و احکام آن،
[۸۵] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳۲۳، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
[۸۶] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳۲۵، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
تجرد نفس
[۸۷] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۷۶ـ۸۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
و علم خدا به جزئیات.
[۸۸] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۳۴، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
همچنین هنگام تقریر و بیان آرای خود، در برخی مواضع به اقوال ابوالحسن اشعری
[۸۹] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۲۳۷، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
[۹۰] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۴۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
[۹۱] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳۰۵، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
اشاره کرده و گاه به مطالب شرح المقاصد ارجاع داده است.
[۹۲] تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۲۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.


۶.۴ - شروح تهذیب الکلام


بر تهذیب الکلام شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی نوشته شده است. از آن میان، شرح مزجی محمدامین نواده ملاصالح مازندرانی،
[۹۳] تبریزی، علی، مرآة الکتب، ج۵، ص۲۷، به کوشش محمدعلی حائری، قم، ۱۳۸۰ش.
حاشیه حافظ بن علی عمادی با عنوان تحفة اللبیب، و شرح قسم الکلام از برهان‌الدین لار محمدحسینی پتنی را
[۹۴] GAL، ج۲، ص۲۷۹.
می‌توان نام برد. از شرح‌های متأخری که حاصل تدریس کتاب در کردستان بوده است. تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام اثر عبدالقادر بن محمد سنندجی است که در ۲ مجلد با حواشی محمد وسیم کردستانی و فرج‌الله زکی کردستانی در ۱۳۱۸-۱۳۱۹ق در بولاق انتشار یافته است. ترجمه‌ای فارسی از این شرح با عنوان تذهیب المرام به قلم فخرالدین بن احمد رودباری، از علمای کردستان، به کوشش محمدرئوف توکلی در ۱۳۸۱ش در تهران به چاپ رسیده است.
در برخی منابع معرفی آثار تفتازانی، از تهذیب الکلام نامی برده نشده
[۹۵] کحّاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۱۲، ص۲۲۸.    
(که در آن به این اثر اشاره نشده) اما در مدارس علمیه اهل سنت به آن بسیار توجه شده است. بر تهذیب الکلام شرح‌های بسیاری نوشته‌اند که معروفترین آن‌ها شرح عبدالقادر سنندجی کردستانی (متوفی ۱۳۰۴) با عنوان تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام است که به روش مَزجی و با نظر و توجه به شرح المقاصد تألیف شده و در ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹ در مصر به چاپ رسیده است. حواشی بسیاری بر این شرح نوشته شده،
[۹۶] سنندجی، عبدالقادر بن محمد، تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، ج۱، ص۴، بولاق ۱۳۱۸ ۱۳۱۹.
از جمله حاشیه المحاکمات تألیف شیخ محمد وسیم کردستانی، برادر شارح، که در آن به داوری میان این شرح و شرح المقاصد پرداخته است. این حاشیه همراه تقریب المرام به چاپ رسیده است.

۷ - فهرست منابع


(۱) آستان قدس، فهرست.
(۲) طهرانی، آقابزرگ، الذریعه.
(۳) تفتازانی، مسعود، تهذیب المنطق، ضمن الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم، ۱۳۶۳ش.
(۴) مسعود بن عمر تفتازانی، تهذیب الکلام، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
(۵) حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۵، تهران ۱۳۴۵ ش.
(۶) حسینی هروی، محمدزاهد، شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق و تعلیقاته، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
(۷) سنندجی، عبدالقادر، تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
(۸) کحّاله، عمررضا، معجم المؤلفين.
(۹) کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۹ش.
(۱۰) مشار، خانبابا، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
(۱۱) یزدی، ملاعبداللّه بن حسین، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
(۱۲) ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۳) رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
(۱۴) ثقة‌الاسلام تبریزی، علی، مرآة الکتب، به کوشش محمدعلی حائری، قم، ۱۳۸۰ش.
(۱۵) حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون.
(۱۶) فرامرز قراملکی، احد، الاشارات و التنبیهات، سرآغاز منطق دو بخشی، آینه پژوهش، تهران، ۱۳۷۳ش، س ۴، شم‌ ۶.
(۱۷) مرکزی، خطی.
(۱۸) معصومی ‌همدانی، حسین، میان فلسفه و کلام، معارف، تهران، ۱۳۶۵ش، دوره سوم، شم‌ ۱.
(۱۹) GAL.
(۲۰) GAL، S.

۸ - پانویس

 
۱. ↑ حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۵۱۶.    
۲. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب المنطق، ج۱، ص۱۱ـ۱۳، در ملاعبداللّه بن حسین یزدی، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
۳. ↑ تفتازانی، مسعود، تهذیب المنطق، ص۱۱-۱۲، ضمن الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم، ۱۳۶۳ش.
۴. ↑ ملاعبدالله بن حسین یزدی، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، ج۱، ص۱۱، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
۵. ↑ معصومی، ‌همدانی، حسین، میان فلسفه و کلام، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۵، معارف، تهران، ۱۳۶۵ش، دوره سوم، شم‌ ۱.
۶. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۲۴، ص۳۹۷-۳۹۸.    
۷. ↑ فرامرز قراملکی، احد، الاشارات و التنبیهات، سرآغاز منطق دو بخشی، ج۱، ص۳۹ بب‌ ، آینه پژوهش، تهران، ۱۳۷۳ش، س ۴، شم‌ ۶.
۸. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۶.    
۹. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۰.    
۱۰. ↑ ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۱. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب المنطق، ج۱، ص۱۱ـ۱۳، در ملاعبداللّه بن حسین یزدی، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
۱۲. ↑ حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۵۱۶.    
۱۳. ↑ تبریزی، علی، مرآة الکتب، ج۵، ص۲۱-۲۷، به کوشش محمدعلی حائری، قم، ۱۳۸۰ش.
۱۴. ↑ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۱۴۵۹، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
۱۵. ↑ ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، ج۱، ص۱۶ـ ۱۷، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۶. ↑ کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۶۱۸ـ ۶۱۹، تهران ۱۳۷۹ش.
۱۷. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۶.    
۱۸. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۴.    
۱۹. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۳.    
۲۰. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۱۸، ج ۵، تهران ۱۳۴۵ ش.
۲۱. ↑ رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۳۶، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
۲۲. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۹ ۶۰.    
۲۳. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۷، ص۱۴۵.    
۲۴. ↑ رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۲، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
۲۵. ↑ رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۹، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
۲۶. ↑ حسینی هروی، محمدزاهد بن محمداسلم، شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق و تعلیقاته، ج۱، ص۲۹، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
۲۷. ↑ کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۲۰۵، تهران ۱۳۷۹ش.
۲۸. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۹-۶۰.    
۲۹. ↑ GAL، ج۲، ص۲۷۹.
۳۰. ↑ GAL، S، ج۲، ص۳۰۲-۳۰۳.
۳۱. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۶۰-۶۳.    
۳۲. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۳.    
۳۳. ↑ کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۲، ص۲۴۶۶ـ۲۴۶۷، تهران ۱۳۷۹ش.
۳۴. ↑ ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، ج۱، ص۱۶ـ ۱۷، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۵. ↑ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۲، ستون ۱۷۰۸، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
۳۶. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۱-۱۶۲.    
۳۷. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۶۱.    
۳۸. ↑ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۲، ستون ۱۷۰۸، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
۳۹. ↑ کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۶۰۸ـ۶۰۹، تهران ۱۳۷۹ش.
۴۰. ↑ آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۳۵.
۴۱. ↑ مرکزی، خطی، ج۳، ص۶۱.
۴۲. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۱.    
۴۳. ↑ GAL، ج۲، ص۲۷۸.
۴۴. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۱.    
۴۵. ↑ آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۳۵.
۴۶. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۴.    
۴۷. ↑ آستان قدس، فهرست، ج۴، ص۳۷۰-۳۷۲.
۴۸. ↑ آستان قدس، فهرست، ج۴، ص۳۹۴-۳۹۵.
۴۹. ↑ مرکزی، خطی، ج۳، ص۳۵-۳۸.
۵۰. ↑ GAL، ج۲، ص۲۷۸-۲۸۰.
۵۱. ↑ GAL، S، ج۲، ص۳۰۲-۳۰۳.
۵۲. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۶.    
۵۳. ↑ رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۱، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
۵۴. ↑ رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۷، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
۵۵. ↑ رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، ج۱، ص۲۵۱، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
۵۶. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۳ ۵۴.    
۵۷. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص۱۶۰۱۶۵.    
۵۸. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۶، ص۵۴.    
۵۹. ↑ آستان قدس، فهرست، ج۴، ص۳۹۷.
۶۰. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۵.    
۶۱. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۷ـ۳۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۲. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۳۳ـ۱۶۴، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۳. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۱۶۷ـ۲۸۰، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۴. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲ـ۱۰۳، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۵. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۰۳ـ۲۲۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۶. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۲۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۷. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۲۳۹ـ۲۴۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۸. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۶۹. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۲۰ـ۱۲۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۰. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۳۰، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۱. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۴۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۲. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۶۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۳. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۷۸، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۴. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۰۰، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۵. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۹۴، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۶. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۰۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۷. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۱۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۸. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۱۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۷۹. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۷۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۰. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۷۸ـ۲۷۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۱. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۴ـ۷، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۲. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۳. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۴۰ـ ۴۵، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۴. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۱۱۱، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۵. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳۲۳، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۶. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳۲۵، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۷. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۷۶ـ۸۲، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۸. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۳۴، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۸۹. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۱، ص۲۳۷، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۹۰. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۱۴۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۹۱. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۳۰۵، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۹۲. ↑ تفتازانی، مسعود بن عمر، تهذیب الکلام، ج۲، ص۲۲۹، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، از عبدالقادر بن محمد سنندجی کردستانی، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
۹۳. ↑ تبریزی، علی، مرآة الکتب، ج۵، ص۲۷، به کوشش محمدعلی حائری، قم، ۱۳۸۰ش.
۹۴. ↑ GAL، ج۲، ص۲۷۹.
۹۵. ↑ کحّاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۱۲، ص۲۲۸.    
۹۶. ↑ سنندجی، عبدالقادر بن محمد، تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، ج۱، ص۴، بولاق ۱۳۱۸ ۱۳۱۹.


۹ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تهذیب‌المنطق و الکلام »، شماره۴۱۱۲.    
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی»، شماره۶۰۱۱.    



آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.